Dachy w obiektach zabytkowych

Korozja biologiczna, efekt pracy spuszczela

 

 

Wtórne użycie materiału z rozbiórki, obce gniazda

Materiał pokazuje przykłady stanu technicznego dachu i jego naprawy na podstawie obserwacji autorki oraz podaje przykład szczegółowego zadokumentowania więźby wraz z badaniami dodatkowymi (na podstawie prac KOBiDZ) w obiektach zabytkowych.

 

 

 

 

Korozja biologiczna, efekt pracy człowieka, zabetonowana murłata, brak izolacji

 

 

 

 

Korozja biologiczna płatwi, efekt pracy spuszczela i wpływ warunków atmosferycznych w pobliżu naświetla

Stan techniczny dachów
Przed przystąpieniem do oceny stanu technicznego więźby dachowej należy zapoznać się z dokumentacją archiwalną, badaniami i inwentaryzacją więźby oraz wpływem warunków atmosferycznych.

 

 

 

 

Brak izolacji pod płatwią

 

 

 

 

Korozja biologiczna murłaty, efekt przecieków z dachu i sąsiedztwa wywiewki kanalizacyjnej

Jeśli inwestor nie posiada aktualnej inwentaryzacji, należy ją wykonać. Można to zrobić za pomocą pomiarów lub techniką skanowania.

 

 

 

 

Schemat przekroju więźby głównej kościoła pw. Św. Magdaleny w Łęcznej, stan
z 6.12.2003 r.

Oprócz podstawowych badań technicznych więźby dotyczących stanu konstrukcji:

 

 

• poszycia,
• pokrycia wraz z obróbkami blacharskimi,
• systemu odwodnienia dachu,

można wykonać badania dodatkowe, takie jak:

• badania dendrochronologiczne,
• analizę sposobów obróbki drewna i śladów narzędzi,
• analizę znaków ciesielskich,
• analizę inskrypcji.

Badania dodatkowe należy wykonywać szczególnie w obiektach z cennymi drewnianymi więźbami zabytkowymi w celu udokumentowania chronologicznie wieku poszczególnych elementów lub wiązarów więźby czy części poszczególnych dachów.
 

Korozja biologiczna elementów konstrukcyjnych kosza, efekt przecieków z dachu

 

 

Brak konstrukcji świetlika i stolarki okiennej – nieszczelności w rozszczelniającej się blasze pokrycia dachowego

Na podstawie aktualnej inwentaryzacji konstrukcyjnych napraw i badań in situ dokonuje się oceny stanu technicznego więźby dachowej, poszycia i pokrycia oraz obróbek blacharskich.

Mechanizm niszczenia dachu uruchamiany jest przez przeciek przez pokrycie dachowe, ma on bezpośredni wpływ na konstrukcję więźby i pozostałe pomieszczenia znajdujące się pod przeciekającym dachem czy stropem (sztukaterie, polichromię).

 

 

 

 

Zastępcze złącza – połączenie łat nabitką z krótkich łat w przęśle

 

 

 

 

Zastępcze konstrukcje wsporcze – krokiew przycięta oparta na słupku wtórnie wstawionym i połączonym nakładkami z desek oraz podparcie krokwi na płatwi za pośrednictwem cegły

W wyniku nieszczelności pokrycia dachowego lub obróbek blacharskich (czy wręcz ich braku) następuje przeciek z dachu, który z czasem uszkadza, zwykle w obiekcie zabytkowym, drewnianą więźbę dachową, pełniącą w dachu rolę konstrukcyjną, co zagraża bezpośrednio bezpieczeństwu zdrowia i mienia osób przebywających w budynku.

 

 

 

 

Korozja biologiczna, efekt pracy spuszczela i człowieka – podczas wymiany stropu nie odizolowano tregla od betonu

 

 

 

 

Efekt zastosowania łat o dużym rozstawie zamiast zalecanego deskowania – falujące pokrycie z blachy cynkowej

Przyczyną rozszczelnienia pokrycia dachowego może być np. luźno ułożone na krokwiach poszycie dachowe, często wykonane ze zbyt krótkich i cienkich łat lub desek, a także w zbyt dużym rozstawie. Z kolei zablokowanie odpływu z rynny (leżącej, wiszącej czy stojącej) wskutek bieżącej konserwacji czy po sezonie zimowym przez osuwający się śnieg (brak płotków śniegowych i zbyt mała ilość rynajz) jest zjawiskiem powszechnym. A uszkodzenia rur spustowych spowodowane mogą być
mechanicznie bezpośrednio (wandalizm) lub pośrednio przez człowieka (niezachowanie reżimu technologicznego, np. zbyt mocne zaciśnięcie uchwytów na rurze).

Wnioski i zalecenia naprawcze
Wnioski i zalecenia naprawcze oraz zakres ich realizacji i zmiany wprowadzone samowolnie przez wykonawcę podano poniżej na przykładzie obiektu sakralnego. Wykonawca nie zastosował się do zaleceń, niektórych prac nie wykonał w ogóle, a w wprowadził samowolne zmiany, czym negatywnie wpłynął na trwałość zabytkowej substancji.

Uwagi:

 

 

1. murłaty zabetonowano w nowym wieńcu bez wykonania izolacji,
2. wg informacji uzyskanych od inwestora nie wykonano części prac zaleconych w projekcie [2.1] z 1996 r.,
3. kleszcze przybito do jętek, a nie pod płatwiami – gwoździe „wyszły”,
4. elementy wymieniane (poza konstrukcją sygnaturki i deskami) zostały zastosowane wtórnie, pochodzą z rozbiórki, stare gniazda,
5. zastosowano konstrukcję zastępczą do posadowienia sygnaturki, w efekcie czego ugiętych jest 5 leżaków opierających się na sklepieniu, co może doprowadzić do kolejnej awarii,
6. drugi wiązar od fasady jest rozluźniony w gniazdach, efekt jak w 5,
7. nieumiejętne wykonanie połączenia „na kołki” rozwarstwiło elementy konstrukcyjne,
8. Więźba wymaga:

Przyczyny zniszczeń więźb dachowych obejmują zagadnienia związane ze stanem zużycia elementów konstrukcyjnych, poszycia pokrycia i obróbek blacharskich. Zaliczyć do nich należy:

• trwałość materiału;
• korozję biologiczną;
• działanie człowieka.

Zakres diagnostyki zabytkowych więźb dachowych podano na podstawie opracowań KOBiDZ [3]; w jej skład wchodzą:

1. Materiały źródłowe (dokumentacja rysunkowa i archiwalna, literatura);
2. Rys historyczny obiektu i konstrukcji więźby

3. Badania in situ:

4. Dotychczasowe naprawy konstrukcji;
5. Zabiegi konserwacyjne;
6. Badania laboratoryjne:

4. Wnioski.

Poniżej przedstawiono działania na obiekcie zabytkowym w ramach opracowanego i przeprowadzonego przez KOBiDZ, w 2005 roku programu Więźby dachowe.

Wymiernym efektem tych działań jest opracowana WKŁADKA DO KARTY EWIDENCYJNEJ ZABYTKÓW ARCHITEKTURY I BUDOWNICTWA (przedstawiona poniżej, zaczerpnięta z maszynopisów KOBiDZ), zawierająca dane historyczne, techniczne, fotograficzne i graficzne dotyczące więźb dachowych (str. 41-42).
 

 

 

1. Miejscowość:     ............. Warszawa
2. Gmina:     ........................ Warszawa
3. Województwo:    ............ mazowieckie
4. Obiekt (nazwa jak w karcie):
KOŚCIÓŁ KLASZTORNY S.S. WIZYTEK  PW. ŚW. JÓZEFA
5. Zawartość wkładki (nazwa materiału uzupełniającego):
WIĘŹBA DACHOWA NAD NAWĄ GŁÓWNĄ, HISTORIA, OPIS, ZDJĘCIA

HISTORIA:
Więźba wzniesiona została w 1755 r., po zawaleniu się poprzedniej konstrukcji. Kilkukrotnie remontowana, najpoważniej w 1847 r., podczas prac dokonano naprawy oraz częściowej wymiany najbardziej uszkodzonych fragmentów zniszczonych końcówek belek wiązarowych i krokwi, dodatkowo wzmacniając elementy drewniane stalowymi śrubami i klamrami. Do naprawy użyto również drewna sosnowego oraz stosowano analogiczne, tradycyjne metody ciesielskie. Prace remontowe prowadził cieśla o nazwisku Landman. Źródła odnotowują również prace prowadzone w 1884 r. przez cieślę Augusta Bauma, polegające m.in. na przybiciu do krokwi 75 drewnianych knag. Po II wojnie światowej przeprowadzono prace przy więźbie, w ramach generalnych napraw kościoła w latach 1956–57. W trakcie prac wymieniono wg kosztorysu 80,8 mb krokwi i ram, wykonano 16,6 mb nadbitek krokwi oraz oczyszczono istniejącą konstrukcję szczotkami drucianymi. Brak jest szczegółowych informacji o zakresie napraw konstrukcji.

OPIS KONSTRUKCJI:
Nad nawą główną oraz prezbiterium kościoła znajdują się dwie więźby, ściśle ze sobą powiązane pod względem konstrukcji i układu. Są to więźby jętkowe, dwustolcowe. Całość konstrukcji składa się z 8 wiązarów pełnych i 21 niepełnych. Usztywnienie podłużne stanowi układ dwóch ram stolcowych, wspólnych dla nawy i prezbiterium. Więźba prezbiterium posiada dodatkowo poprzeczną ramę stolcową (zlokalizowaną na zakończeniu ram podłużnych), której płatew podpiera krokwie kulawki wschodniej, trójkątnej połaci dachu.
Główne wymiary konstrukcji: długość 34,13 m, rozpiętość belki wiązarowej nad nawą kościoła 11,17 m, nad prezbiterium 10,58 m, wysokość wiązara 6,05 m.
Wiązar pełny. Składa się z następujących elementów: belki wiązarowej, dwóch krokwi, dwóch jętek rozmieszczonych na dwóch poziomach (górna grzęda), rozporu pomiędzy stolcami oraz dwóch zastrzałów biegnących od belki wiązarowej do jętki dolnej, nierównolegle w stosunku do linii nachylenia krokwi. Do krokwi w dolnych częściach przybito przypustnice. Wiązary oparte zostały na ścianach podłużnych kościoła za pośrednictwem namurnic.
Wiązar niepełny. Składa się z belki wiązarowej, dwóch krokwi i dwóch jętek rozmieszczonych na dwóch poziomach.
Ramy stolcowe. Składają się z podwalin ciągłych (wykonanych z długich elementów ułożonych na belkach wiązarowych), łączonych ze sobą na nakładkę
i kołkowanych, stolców i zastrzałów w formie krzyży św. Andrzeja oraz płatwi. Nad prezbiterium rama stolcowa poprzeczna, wyposażona jest w podwalinę odcinkową, na której postawiony jest środkowy stolec, zastrzały i płatew.
Sposób obróbki drewna. Elementy konstrukcji oraz kołki obrobione są ręcznie, metodami tradycyjnymi przez darcie i ociosanie toporem oraz wyrównanie powierzchni siekierą i ośnikiem.
Ciesielskie znaki montażowe. Więźba posiada zachowany, kompletny system oznaczeń konstrukcji wykonany za pomocą ciesielskich znaków montażowych, podzielony na symbole i numery związane z kolejnymi wiązarami oraz oddzielnie dla elementów składowych ram stolcowych.

Wiązary pełne posiadają dodatkową numerację w formie zwiększającej się ilości płytkich, równoległych do siebie krótkich nacięć drewna, uzupełniającą ciągłą numerację wszystkich wiązarów. Zastosowany system znaków ciesielskich zróżnicowany jest na część północną i południową konstrukcji. Poszczególne elementy wiązarów i ram stolcowych, znajdujące się po danej stronie, posiadają ten sam rodzaj oznakowania oraz kolejną numerację. Po stronie południowej znaki odpowiadają cyfrom rzymskim, po stronie północnej występują oznaczenia symboliczne, nawiązujące do układu cyfr rzymskich z wycinanymi na ramionach trójkątami.

STAN ZACHOWANIA, STOPIEŃ ORYGINALNOŚCI KONSTRUKCJI:
Stan zachowania konstrukcji więźby nad nawą główną, pod względem jej kompletności i oryginalności określić można jako bardzo dobry. Zachowana jest większość oryginalnych elementów konstrukcyjnych, a istniejące naprawy są wykonane bardzo starannie, przy użyciu tradycyjnych metod ciesielskich, z wyjątkiem napraw pochodzących z okresu powojennego. Wymienione zostały końcówki belek wiązarowych w wiązarach nr 3, 6, 8, 10, 16 i 26, odcinki krokwi pomiędzy belką wiązarową a jętką w wiązarach nr 2, 6, 8, 10 i 26 oraz dwa zastrzały w części północnej poprzecznej ramy stolcowej nad prezbiterium.

Wzmocnione zostały przez nadbitki (jedno i dwustronne) krokwie kulawki i fragmenty płatwi w połaci wschodniej nad prezbiterium. W 1956 r. więźba została zakonserwowana środkiem chemicznym o nazwie „Karbolineum”.

NAJPILNIEJSZE POSTULATY KONSERWATORSKIE:
Więźba posiada wysoką wartość zabytkową. W czasie prac remontowych stosować należy naprawy miejscowe, kierując się zasadą maksymalnego poszanowania substancji zabytkowej. Chemiczne środki ochrony należy używać do drewna nowowprowadzanego oraz stosować w tych miejscach ścian, w których występowało zagrzybienie elementów konstrukcji. Z uwagi na wcześniejsze użycie środka o nazwie „Karbolineum”, przy ewentualnej ponownej konserwacji elementów należy uwzględnić wzajemne oddziaływanie preparatów chemicznych. Zakres i metody prac naprawczych należy każdorazowo uzgadniać z WUOZ.

 

 

Widok ogólny w kierunku wschodnim

 

 

Szczegół połączenia w wiązarze pełnym

 

 

 

 

Przekrój podłużny A-A

Przekroje poprzeczne

 

 

 

 

Wiązar pełny

 

 

 

 

Wiązar niepełny

Przykład znaków montażowych

 

 

 

 

Strona północna

 

 

 

 

Strona południowa

Wkładkę założył:  ................................................Maciej Warchoł, Dominik Mączyński, 04.2005 r.

Miejsce przechowywania negatywów:   .........DEiA KOBiDZ, ul. Szwoleżerów 9, Warszawa


Podsumowanie
Konserwacja, naprawa czy remont często powodują uszkodzenie lub zniszczenie elementów drewnianych, co skutkuje zacieraniem ważnych informacji naukowych, których nośnikiem są dachy w obiektach zabytkowych.

Zarządzając obiektem zabytkowym należy mieć świadomość, że historyczne dachy współtworzą w dużym stopniu wartość zabytkową tego obiektu. Z badań stanu więźb przeprowadzonych na obiektach zabytkowych wynika, że brak rozpoznania i odpowiedniego udokumentowania zabytkowej więźby dachowej często jest przyczyną złego zaprojektowania niezbędnych prac naprawczych. Dodatkowo brak bieżącej konserwacji wpływa na koszt utrzymania obiektu i konstrukcyjne elementy budynku.

Dostępne opracowania niejednokrotnie uwidaczniają brak wiedzy zarządcy, projektanta i wykonawcy na temat uszkodzonej konstrukcji historycznej więźby dachowej. Często ekspertyzy i projekty wykonują osoby, nie posiadające doświadczenia w obiektach zabytkowych i traktujące więźbę jedynie jako ustrój
konstrukcyjny, a nie element budynku o znacznej wartości zabytkowej. W praktyce brakuje też uzgodnień zalecanej przez projektanta naprawy ze służbami konserwatorskimi odpowiednimi dla położenia obiektu. Rzadko właściciel/zarządca wykorzystuje możliwość współpracy, np. z Krajowym Ośrodkiem Badań i Dokumentacji Zabytkowej lub jego regionalnym odpowiednikiem, służącej ustaleniu wartości zabytkowej obiektu. Nie ma chęci poznania wartości zabytku, gdyż istotna jest tylko prosta eksploatacja, najlepiej nie utrudniana przez ingerencję służb konserwatorskich.

Projektant, wykonawca i właściciel/zarządca winien mieć świadomość tego, że więźba jest elementem zabytku i współtworzy jego wartość historyczną. Zatem należy mieć na uwadze takie rozwiązania naprawcze, które są kompatybilne z oryginałem ustroju i mają na celu maksymalne zachowanie substancji zabytkowej więźby.

Oto propozycja minimalnego zakresu analiz i projektowanych działań naprawczych dla więźby zabytkowej (bez uwzględnienia współpracy z KOBiDZ):

 

 

1. Charakterystyka obiektu
2. Charakterystyka techniczna więźby dachowej
3. Zakres prac remontowych
4. Stan techniczny więźby, poszycia, pokrycia i odwodnienia
5. Analiza zniszczeń i określenie przyczyn
6. Wnioski

Wykaz literatury
[1] Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. nr 75, poz. 690, zm. 2003 r.,
nr 33, poz. 270 i 2004 r., nr 109, poz. 1156).
[2] Ustawa z dnia z dnia 7 lipca 1994r. Prawo budowlane (Dz. U. z 2006 r. Nr 156, poz. 1118).
[3] Materiały i opracowania KOBiDZ 2005–2007, maszynopis.
[4] Zdjęcia i rysunek – archiwum autorki.

mgr inż. Anna Ostańska
Wydział Inżynierii Budowlanej
i Sanitarnej
Politechniki Lubelskiej