Najbardziej znaną wieżą w naszej kulturze jest biblijna wieża Babel, która budowana przez ludzi miała sięgać nieba, za co Bóg ukarał ich, mieszając im mowę. Obecnie najwyższa wieża (wieżowiec) w Dubaju budowana jest przez ludzi mówiącymi różnymi językami.
Fot. 1. Flavigny sur Ozerain we Francji – wieża z klatką schodową
Wieża to budowla, w której szerokość podstawy jest znacznie mniejsza od wysokości. Rzymskie wieże obronne miały dachy stożkowe lub czterospadowe. Podobnego typu dachy stosowane były we wczesnym średniowieczu. Od XII w., w okresie tzw. gotyku, zakończenie wieży uległo podwyższeniu, osiągając niekiedy wysokość równą wysokości bryły.
Średniowieczne miasta były pełne wież. Pełniły one przede wszystkim funkcję militarną, ale w architekturze sakralnej często także symboliczną. Wieże budowano na planie koła, owalu, kwadratu, prostokąta i wielokąta. Stały samodzielnie, były dostawiane do murów obronnych, zamków, kościołów lub były częścią składową różnych budowli. W zależności od funkcji, którą pełniły, wyróżnia się wieże obronne (przy zamkach i murach), bramne (przy bramach wjazdowych), mieszkalne (stołpy), sakralne (kampanille, dzwonnice, wieże przy kościołach i minarety), ratuszowe (obserwacyjne), widokowe, wieże straży pożarnej, latarnie morskie, wieże ciśnień. Do budowli zbliżonych do wież możemy zaliczyć baszty obronne, które budowano na planie koła, prostokąta i wieloboku oraz murowane wiatraki typu holenderskiego. We Francji w XVI w. do piętrowych budynków mieszkalnych zaczęto dobudowywać wieże jako klatki schodowe (fot. 1), które, zdarzają się czasami i u nas w czasach obecnych (fot. 2). Niekiedy przy kamienicach miejskich formę wież przyjmowały piętrowe szalety, zlokalizowane od strony podwórza. Od drugiej połowy XIX w., w okresie tzw. historyzmu, budowano przy wielu, zwłaszcza narożnych kamienicach, wykusze, kończące się niewielką wieżą.
Fot. 2. Wieża ze schodami na poddasze, wieś Dąbrowa w woj. opolskim
Wszystkie te formy wież posiadały zwieńczenia, zwane hełmami albo dachami hełmowymi. Z reguły zwieńczenia posiadały konstrukcję drewnianą, ale zdarzały się murowane z kamienia i cegły (fot. 3). Drewniane konstrukcje – więźby – dachów wieżowych były zazwyczaj wykonywane, składane i dopasowywane na dole (na ziemi), z ponumerowaniem wszystkich oddzielnych części wiązań, a następnie rozbierane i powtórnie składane na górze, na miejscu przeznaczenia. Więźby te, wykonywane przez cieślów, były niekiedy bardzo skomplikowane i wykonane z najlepszego drewna, ściętego w odpowiednim okresie, stąd ich długowieczność.
Fot. 3. Murowane zwieńczenie wieży ratusza w Ząbkowicach Śląskich
Dachy hełmowe posiadały zwykle ozdobny kształt, uwarunkowany epokami historycznymi i regionem występowania. Począwszy od średniowiecza hełmy występowały w formie stożka, ostrosłupa, z czasem wzbogacono je galeryjkami, lukarnami i sterczynami, stopniowo rozwijając się w następnych epokach w różne bardziej skomplikowane formy kopulaste, formy wielopiętrowe, składające się z kilku przenikających się brył, przechodząc w baroku w hełmy baniaste, cebulaste, gruszkowe, zbudowane na krążynach. W okresie klasycyzmu popularne były hełmy obeliskowe, a w następnym okresie historyzmu występowały we wszelkich możliwych wariantach.
Dla potrzeb naszego artykułu najbardziej interesujące są pokrycia hełmów wież.
Wieże kościołów
W zależności od występowania materiałów miejscowych, najczęściej kryto je drewnianym gontem, kamieniem, łupkiem, blachą miedzianą, względnie cynkową, dachówką. Pokrycia hełmów są powierzchniowo niewielkie i wymagają mniejszych rozmiarowo materiałów pokryciowych, stąd używano mniejszych gontów wieżowych, produkowano mniejsze wieżowe dachówki karpiówki oraz gąsiory (fot. 4).
Fot. 4. Ponad stuletnie dachówki i gąsiory połaciowe i wieżowe
Drewnianym gontem kryto w przeszłości wiele wież. Obecnie układa się je z reguły na dachach i wieżach drewnianych kościołów. Na dawnych kościołach katolickich, na wschodnim krańcu kalenicy lub pośrodku, umieszczano wieżyczkę z sygnaturką (fot. 5), której forma przeszła z czasem na zakończenie hełmu wieży.
Fot. 5. Rzepce, kościół drewniany z sygnaturką krytą gontem
Wieże były późniejszym elementem składowym wielu kościołów drewnianych. Budowano je z reguły na rzucie kwadratu w konstrukcji szkieletowej, oszalowanej z zewnątrz deskami. Początkowo stawiano je osobno, obok kościoła, a z czasem przystawiano do kościoła od strony wejścia głównego do nawy. Przy kościołach orientowanych z reguły stawiano je od strony zachodniej (fot. 6). Większość tych wież ma proste, namiotowe zwieńczenie, ale występują też zwieńczenia bardzo dekoracyjne.
Fot. 6. Rożnów, kościół drewniany – hełm wieży kryty gontem
Podobna sytuacja jest przy kościołach murowanych. Te obecnie sporadycznie kryte są gontem, dominują pokrycia dachówką karpiówką i blachą.
Zwieńczenia wież kościelnych kryte były w większości blachą miedzianą, która po kilkudziesięciu latach pokrywa się patyną w kolorze szmaragdowym (fot. 7). Są też przypadki, gdy kościół nie posiada wieży – wówczas wieżyczka z sygnaturką pokryta jest, podobnie jak połacie dachu, dachówką karpiówką, ale o ile połacie kryte są w koronkę, o tyle wieżyczki kryte są w łuskę (fot. 8).
Fot. 7. Bazylika w Bieczu z sygnaturką oraz wolnostojącą wieżą (z prawej) i wieże kościoła w Nysie
Fot. 8. Kościół pw. Św. Józefa w Szydłowcu – wieżyczka z sygnaturką pokryte karpiówkami, ale układanymi w innym stylu
Wieże zamkowe
Pokrycia dachów i wież zamków oraz pałaców to temat na osobne opracowanie, ale warto tu wspomnieć o zamku w Niemodlinie, którego dach, widoczny na fotografiach archiwalnych, pokryty był czerwoną dachówką karpiówką o wykroju gotyckim ułożoną w łuskę, z widniejącym wplotem z dachówki koloru czarnego w kształcie romboidalnej kraty. Dach został wymieniony, ale zachowały się oryginalne pokrycia zwieńczeń wież (fot. 9). Również na niektórych wieżach ratuszowych występowały ozdobne pokrycia, pieczołowicie rekonstruowane np. w Czechach (fot. 10).
Fot. 9. Wieża zamku w Niemodlinie
Fot. 10. Wieża ratuszowa w miejscowości Krnov w Czechach
Dawne budynki poczty, budowane na przełomie XIX/XX w. często miały pałacowy, zewnętrzny wystrój z ozdobnym wykuszem lub wieżyczką. Na wykuszu budynku poczty głównej w Głuchołazach uchowało się oryginalne pokrycie z dachówki karpiówki koloru żółtego o wykroju półokrągłym z wplotem w formie trójkątów dachówki koloru brązowego (fot. 11). Wykusze licznych kamienic, kryte dachówką karpiówką miały z reguły ozdobny kształt. Pokryte dachówką karpiówką, przeważnie w łuskę, często miały w tym samym kolorze dachówki i pokrywające grzbiety gąsiory. Niekiedy przy zwieńczeniu kielichowatym lub baniastym wykuszy kładziono dachówkę i gąsiory w kontrastowym kolorze, np. przy czarnej dachówce czerwone gąsiory (fot. 12). Wariantów jest bardzo dużo.
Fot. 11. Głuchołazy – zwieńczenie wykusza na gmachu poczty
Fot. 12. Niemodlin – wieżyczka na kamienicy
Obecnie, w wyniku uszkodzenia dawnego pokrycia, zwieńczenia miejskich kamienic najczęściej pokrywa się blachą, ponieważpokrycie ich dachówką, w dodatku ze wzorem wymaga dużych umiejętności dekarskich.
Patrząc na dawne wieże, wykusze i ich pokrycia dachowe należy pochylić w uznaniu głowę przed ich projektantami i wykonawcami, doskonałymi rzemieślnikami. To co stworzyli, było i jest piękne. Przy współczesnym betonowym budownictwie, płaskie, niewidoczne dachy, jak widać, nie świadczą dobrze o kierunku rozwoju naszej cywilizacji.
Elżbieta Wijas-Grocholska
