Dach mansardowy stanowi typ dachu łamanego i nazywany jest też dachem dwukondygnacyjnym – każda z jego połaci składa się z dwóch płaszczyzn różniących się kątem nachylenia. W Polsce jest to tradycyjny dach na Śląsku.
Pałac w Nieborowie pokryty dachówką esówką
Typowy dach mansardowy charakteryzuje się nachyleniem dolnej połaci dochodzącym do ok. 60º, natomiast górna połać ma nachylenie dochodzące do 30º. Dach mansardowy może być dachem dwu- lub czterospadowym. Wadą dachu mansardowego jest skomplikowana i trudna do wykonania konstrukcja oraz konieczność bardzo starannego przygotowania pokrycia. Więźba w dachu dwukondygnacyjnym to rodzaj konstrukcji płatwiowo-kleszczowej. W miejscach przełamania połaci mogą powstawać nieszczelności, powodujące przenikanie do środka przez szczeliny deszczu i śniegu oraz wychładzanie wnętrza.
Jelenia Góra – dachy mansardowe kamienic
Lądek Zdrój – willa z dachem mansardowym
Trochę historii
Najbardziej popularne dawniej dachy dwuspadowe miały z reguły nieużytkowe poddasza, a w rozwijających się dużych miastach każda możliwa do zamieszkania przestrzeń była na wagę złota. Ten problem w miastach w XVII wieku rozwiązał francuski architekt François Mansart (1598–1666), który wykorzystując poddasze jako część użytkową, spopularyzował specyficzny typ dachu, zwany od tej pory od jego nazwiska dachem mansardowym.
Bystrzyca – willa kryta blachą
Trzebieszowice – wiejski dom pierwotnie kryty gontem, a po remoncie – blachodachówką
Zastosowanie zmiennego spadku połaci zwiększyło powierzchnię użytkową poddasza i w uzyskanym w ten sposób wnętrzu urządzano pomieszczenia mieszkalne zwane po francusku mansardą, a po polsku niekiedy też facjatą lub facjatką. Dachy mansardowe były popularne w XIX-wiecznym Paryżu, m.in. ze względu na obowiązujące wówczas prawo budowlane, ograniczające wysokość budynków. Naliczano ją tylko do podstawy dachu – za pomieszczenia na poddaszu nie trzeba było płacić podatków. Dach mansardowy tworzył dodatkową powierzchnię mieszkalną na jednej lub dwóch kondygnacjach, doświetlonych tzw. oknami mansardowymi, świetlikami lub lukarnami. Były to z reguły niewielkie mieszkanka, przede wszystkim dla ludzi biednych i dla służby.
Wrocław Marszowice – dom podmiejski
Na warszawskiej Starówce – kamienica z dachem mansardowym krytym dachówką esówką
Z powodu swojej charakterystycznej bryły dach mansardowy stosowany był także ze względów dekoracyjnych. Z tego powodu właśnie ten rodzaj dachu zaprojektował Pierre Lescot nad południowo-zachodnim skrzydłem Luwru. To najwcześniejszy znany przykład dachu mansardowego w historii architektury. Datowany jest na ok. 1550 rok. Ten typ dachu występuje na wielu później budowanych pałacach, np. w Nieborowie czy w Magdeburgu.
Dach mansardowy willi w Paczkowie pokryty dachówką mnich-mniszka
Kłodzko – dach mansardowy kryty blachą
Dach mansardowy w Polsce
Dach mansardowy ze względów praktycznych i estetycznych rozpowszechnił się także w Polsce. Na Śląsku występuje często, a nawet jest uznawany za charakterystyczny dla budownictwa Górnego Śląska. Można go tu spotkać na pałacach, na większych budynkach użyteczności publicznej, na miejskich kamienicach, na podgórskich, uzdrowiskowych i miejskich willach, a nawet na murowanych domach wiejskich. Na Śląsku występują niezliczone warianty dachu mansardowego, projektowane przez miejscowych architektów.
Czechy (Morawy) – dach mansardowy kryty łupkiem
Kamienica we Wrocławiu pokryta współcześnie dachówką karpiówką o wykroju gotyckim
Pokrycie
Tradycyjnie stosowanym pokryciem na dachach mansardowym była blacha. Uważa się czasem, że dach mansardowy nie najlepiej nadaje się do pokrywania dachówką. Przeczą temu liczne przykłady starych dachów, krytych różnymi rodzajami dachówki ceramicznej.
Na Śląsku dachy łamane (np. na dawnych dużych spichlerzach folwarcznych) kryto gontem, ale czy kryto gontem dachy mansardowe, nie jestem w stanie jednoznacznie odpowiedzieć. Na pewno tego typu dachy kryto łupkiem, zwłaszcza w tej części Śląska, która obecnie znajduje się na czeskich Morawach, gdzie było kiedyś kilkadziesiąt kopalni łupka.
Na Śląsku na dachach mansardowych stosowano w zasadzie wszystkie rodzaje dachówek ceramicznych oprócz dachówek zakładkowych i dachówek esówek, które nie są w tym rejonie popularne. Dachy mansardowe pokryte dachówkami esówkami spotyka się w środkowej i północnej części Polski, np. na wspomnianym już pałacu w Nieborowie czy na kamienicach warszawskich. W Paczkowie (woj.opolskie) znajduje się okazała, choć wymagająca remontu willa z dachem mansardowym krytym dachówką mnich-mniszką.
Gosławice – dolna część dachu kryta jest w łuskę, a górna – w koronkę
Nowe pokrycie – połączenie łupka i dachówki
Popularna karpiówka
Najbardziej typowym materiałem przy kryciu tego typu dachów jest dachówka karpiówka, występująca w trzech wariantach. Pierwszym jest pokrycie całej powierzchni dachu (obie połacie) dachówką karpiówką pojedynczo w łuskę. Drugi wariant to pokrycie całej powierzchni dachu dachówką karpiówką w koronkę. Najbardziej popularnym wariantem jest jednak wariant trzeci, gdzie dolna połać dachu kryta jest karpiówką pojedynczo w łuskę, a górna połać podwójnie – w koronkę. Na wrocławskim Rynku jedna z narożnych kamienic, prawdopodobnie nawiązując do oryginału, została pokryta kilka lat temu dachówką karpiówką o wykroju gotyckim, w dodatku z bardzo ciekawym wykończeniem naroża. Właściciele starych domów z dachami mansardowymi z reguły w ramach remontu pokrywają te dachy materiałami podobnymi do zastanych, ale bywają też inne rozwiązania, gdzie np. zastosowano współczesną dachówkę zakładkową w połączeniu z łupkiem.
Dach mansardowy w Paczkowie, pokryty karpiówką w łuskę
Wrocław Leśnica – dach pokryty karpiówką w koronkę
Doświetlenie
Dachy mansardowe są z reguły doświetlane lukarnami. Najbardziej ozdobną formę lukarny uzyskały w okresie baroku i rokoka. Zostały wtedy oderwane od fasad, m.in. w związku z zastosowaniem dachu mansardowego. Głównie w dolnej części dachu mansardowego projektowano lukarny w postaci dekoracyjnych okienek w różnych architektonicznych formach. Były to lukarny okrągłe, owalne czy prostokątne i odgrywały dużą rolę dekoracyjną w sylwetce budynku. Niektóre miały bogatą obudowę i dekoracje z girland, wolut, wazonów z kwiatami i innych motywów popularnych w baroku. Jednak w wielu budynkach lukarny znajdują się tylko od ulicy, a z boków zamontowano okna dachowe.
Elżbieta Wijas-Grocholska
Zdjęcia: autorka
Źródło: Dachy, nr 5 (221) 2018
