Chciałbym podzielić się swoimi doświadczeniami dotyczącymi sporządzania opinii mykologicznych. Posłużę się przykładem opracowania wykonanego dla zabytkowej więźby dachowej jednego z XVII-wiecznych kościołów w województwie łódzkim.
Fot. 1. Układ konstrukcji więźby wraz z dawną numeracją ciesielską jest istotnym elementem dokumentacji zabytku
Zakres opracowania polegał na rozpoznaniu typu i układu konstrukcji dachu nad nawą główną i prezbiterium wraz z ustaleniem jego wartości zabytkowej oraz na określeniu stanu technicznego drewnianych części konstrukcji więźby dachowej w aspekcie korozji biologicznej. W opinii zawarłem także ustalenie stopnia zagrożenia mykologicznego konstrukcji więźby, ustalenie przyczyn rozwoju czynników biologicznych niszczących konstrukcję, określenie metod i środków w celu zwalczenia korozji biologicznej, a także podałem uwagi na temat zakresu koniecznych do wykonania prac dokumentacyjnych i remontowych.
Poniżej przedstawiam obszerne fragmenty opracowania, które mogą posłużyć jako wzór dla osób zajmujących się podobną tematyką. Ze względu na uogólnienie problematyki usunąłem z tekstu nazwę miejscowości. Komentarze dotyczące praktycznych uwarunkowań wykonywania tego typu dokumentacji zawarłem w odnośnikach (dolnych przypisach).
Rozporządzenie ministra infrastruktury pt. Warunki techniczne jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie wymaga wykonania ekspertyzy mykologicznej w przypadku stwierdzenia w budynku występowania korozji biologicznej (Dz.U. nr 75, poz. 690, rozdz. 4, par. 322 pkt. 3). W przypadku obiektów zabytkowych przed wykonaniem projektu budowlanego konieczne jest wcześniejsze szczególnie dobre rozpoznanie obiektu. Prócz wykonania inwentaryzacji pomiarowo–rysunkowej powinno przeprowadzić się badania historyczno–architektoniczno–konserwatorskie, w których ważną pozycją jest zabytkoznawcza analiza wartościująca, przygotowująca założenia dla późniejszych prac konserwatorskich. W tym stanie rzeczy wykonanie ekspertyzy mykologicznej i konstrukcyjnej to także obowiązkowe etapy poprzedzające przygotowanie projektu budowlanego remontu dawnych struktur. Dopiero na tej podstawie może powstać rozszerzony projekt remontu, który nazwalibyśmy projektem budowlano–konserwatorskim i który w pełni będzie uwzględniał specyfikę obiektu.
Wstęp1
Kościół (w…) murowany, z I poł. XVII w., wpisany jest na listę obiektów zabytkowych pod nr rejestru (…) decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia (…).
Informacje historyczne na temat kościoła i wykonanych w nim prac znajdują się m.in.: w dostępnych materiałach archiwalnych (w karcie ewidencyjnej zabytku wykonanej w 1991 r., w Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce, w Zabytkach Sztuki w Polsce pod redakcją Szablowskiego i M. Zajączkowskiego). W archiwach znajdują się także materiały ikonograficzne, przedstawiające widoki kościoła z różnych okresów czasu2.
Fot. 2. Schematyczny układ wiązarów pełnych i niepełnych. Kolorem oznaczono elementy dodane do oryginalnej konstrukcji w czasie jej napraw lub wzmocnień
Opinia mykologiczno-konserwatorska, posiada charakter naukowo–badawczy, a uzupełniają ją wyniki własnych badań makroskopowych uszkodzeń drewna konstrukcji, wykonane w czasie szczegółowych oględzin konstrukcji.
Sytuacja obiektu, zakres oględzin, metoda, dokumentacja
Kościół położony jest w zachodniej pierzei placu i zwrócony jest na południowy-zachód. Główną nawę kościoła parafialnego wzniesionego w 1613 r. nakrywa dach dwuspadowy, zakończony trójpołaciowo nad prezbiterium.
W czasie przeprowadzonych oględzin konstrukcji więźby dachowej przeanalizowano jednorodność i kompletność konstrukcji i ustalono jej wartości zabytkowe. Rozpoznano sposób obróbki drewna3, rodzaj i stan połączeń ciesielskich pomiędzy elementami4, oceniono stan zachowania drewna w aspekcie korozji biologicznej5. Zastosowano także metodę udarowo–akustyczną: wszystkie dostępne elementy konstrukcji ostukano metalowym łomem oraz nakłuto drewno w celu sprawdzenia głębokości występujących uszkodzeń drewna6. Wykonano wizualną ocenę odkształceń geometrii elementów konstrukcji. W miejscach ustalonych uszkodzeń drewna zrobiono odkrywki lub miejscowo oczyszczono powierzchnię do drewna pozornie zdrowego, ustalając grubość warstwy skorodowanej.
Na poddaszu wykonano szkicową dokumentację rysunkową, w jednoznaczny sposób określającą położenie elementów konstrukcji więźby dachowej i jej dawną ciesielską numerację, a na tak przygotowanym podkładzie naniesiono dodatkowe uwagi i opisy7.
Fot. 3. Opisywany kościół w 1966 r.
W czasie oględzin konstrukcji wiązary dachowe ponumerowano od strony wschodniej w kierunku zachodnim (prezbiterium) nadając im własną numerację8 od 1 do 26 po stronie północnej i 1/ do 26/ po stronie południowej (przy czym wiązar nr 1-1/ występuje w formie silnie zredukowanej i jest dopasowany do kształtu wschodniej szczytowej ściany kościoła – nie posiada belki wiązarowej i składa się tylko z krokwi i jętek). Numerację wiązarów odpowiadającą opisowi w tekście opinii pokazano na rysunku.
Wykonano schematyczne rysunki układów wiązara pełnego i niepełnego oraz pokazano elementy dodane do wiązarów w czasie wcześniej przeprowadzonych napraw konstrukcji9.
Na rysunkach naniesiono lokalizację stwierdzonych uszkodzeń drewna spowodowanych przez korozję biologiczną, tworząc schematyczną mapę pokazującą zakresy stwierdzonych uszkodzeń10.
Sporządzono także fotografie części uszkodzonych miejsc wymagających naprawy, a pokazana na rysunkach własna numeracja wiązarów naniesiona w czasie oględzin kredą na elementy konstrukcji jest dobrze widoczna na wykonanej dokumentacji fotograficznej11, co pozwala szybko i jednoznacznie zidentyfikować dokumentowane miejsca uszkodzeń12.
W czasie oględzin obiektu oraz w czasie przeprowadzonego wywiadu nie uzyskano dokładnych informacji na temat chemicznych konserwacji drewna konstrukcji – czy były one przeprowadzone, kiedy i jakie środki zastosowano. Na podstawie pozostawionych na poddaszu pojemników po środkach chemicznych można było przypuszczać, że w ostatnich latach użyto preparatu jednej ze znanych w Polsce firm. Ten bezbarwny preparat prawdopodobnie zastosowano miejscowo.
Ostatni większy remont więźby dachowej był wykonywany w czasie wymiany pokrycia z dachówki ceramicznej na blachę stalową, ocynkowaną i miał miejsce w latach 1971–72 r. Później wykonywano jedynie mniejsze, bieżące naprawy13.
Zakres badań więźby w przypadku wysokich konstrukcji jest utrudniony, a czasem bywa niebezpieczny14. W przypadku omawianego obiektu niedostępne lub trudnodostępne dla badań były fragmenty konstrukcji dachu znajdujące się powyżej 3 m15. Pełny dostęp do tych części konstrukcji oraz dostęp do górnych powierzchni krokwi zasłoniętych obecnym pokryciem dachu będzie możliwy dopiero w czasie prac remontowych, po usunięciu blachy pokrycia16. Zdarza się, że stan zachowania drewna krokwi i od strony pokrycia, może okazać się zły, jeśli wcześniej występowały nieszczelności w pokryciu i po elementach drewnianych ściekała woda, tworząc odpowiednie warunki do rozwoju np. zagrzybienia konstrukcji.
W czasie wykonywania opracowania konstrukcja więźby dachowej kościoła nie posiadała inwentaryzacji architektoniczno–budowlanej17. W związku z uszkodzeniami więźby, ze względu na zabytkową wartość konstrukcji dachu, a także mając na uwadze wcześniejsze naprawy i przeróbki, istnieje konieczność sporządzenia dokładnego projektu konstrukcyjnego naprawy zabytkowej więźby dachowej, opartego o pełną inwentaryzację i szczegółowe rozwiązania naprawcze18. Stwierdzono także, że do wymiany kwalifikuje się całe pokrycie dachu wykonane z blachy ocynkowanej19.
Przypisy:
1 We wstępie należy umieścić informacje formalne dotyczące zlecenia, zakresu pracy itd. Z oczywistych względów pomijam ten punkt, pozostawiając jedynie informacje ogólne dotyczące wpisu obiektu do rejestru zabytków oraz źródeł historycznych.
2 W materiałach archiwalnych znajduje się wiele przydatnych i ważnych informacji związanych z przebudowami, remontami obiektów, a także wiadomości na temat katastrof i napraw konstrukcji. Należy podać źródła, z których zaczerpnięto informacje historyczne.
3 Analiza śladów pozostawionych przez różne narzędzia na powierzchni drewna, pozwala na rozpoznanie sposobu obróbki drewna i umożliwia szybką kwalifikację elementów konstrukcji pod względem zastosowanej metody obróbki, co z kolei jest cenną wskazówką nt. wykonanych remontów, napraw lub rozbudów
4 Badanie rodzaju i stanu połączeń pomiędzy elementami konstrukcji pozwala zorientować się, czy są to połączenia pierwotne czy wtórne oraz jaka jest ich jakość wykonania i dokładność obróbki drewna. Oględziny umożliwiają też ustalenie stanu zachowania połączeń, a często także ustalenie rodzaju użytych materiałów.
5 Głównie zwraca się uwagę na miejsca, w których widoczne są niepokojące objawy uszkodzeń (odkształcenia elementów, zmiana barwy drewna, wykwity, zacieki, naloty, spękania powierzchni, kopczyki mączki drzewnej itd., a także określa się zakres uszkodzeń oraz czy stwierdzona korozja ma formę aktywną czy zahamowaną (wykonując odkrywki i poddając materiał oględzinom makroskopowym).
6 Jest to prosta i dość skuteczna metoda, pozwalająca przy odpowiedniej wprawie zlokalizować większe uszkodzenia występujące także wewnątrz elementów drewnianych. Podkreślić należy, że bez wyjątkowego uzasadnienia nie wolno uszkadzać lub niszczyć konstrukcji (a zwłaszcza jej starych elementów), gdyż mogą one stanowić cenny materiał do innych badań naukowych.
7 Ustalenie występowania dawnej numeracji ciesielskiej jest bardzo ważne dla rozpoznania oryginalności i jednorodności konstrukcji, analizuje się formę i sposób naniesienia znaków ciesielskich oraz układ, w jakim występują.
8 Własna numeracja może, ale nie musi powielać dawnej numeracji ciesielskiej. Ma ona na celu jednoznaczne określenie położenia ocenianych elementów konstrukcji i występujących na nich uszkodzeń.
9 W dawnych konstrukcjach dachowych dla czytelności i jednoznaczności opisu należy dodać szkice lub rysunki układu konstrukcji.
10 Mapa uszkodzeń jest istotną informacją dla konstruktora i konserwatora zabytków – często zdarza się, że w opracowaniach określających stan techniczny konstrukcji autorzy uogólniają zakres uszkodzeń, co prowadzi następnie do formułowania fałszywych wniosków.
11 Prócz numeracji kredą można nanosić inne znaki – np. strzałki wskazujące miejsce uszkodzeń czy krzyżyki na elementach całkowicie zniszczonych i zakwalifikowanych do wymiany, jest to później dobrze widoczne na zdjęciach. Nie wolno natomiast pisać nawet kredą po istniejących dawnych inskrypcjach lub w miejscach, gdzie występują resztki zdobień lub polichromii – mają one wartość dokumentu i podlegają ścisłej ochronie.
12 Dokumentacja fotograficzna powinna być w miarę możliwości pełna i dobrej jakości. Zdjęcia muszą być opisane i ponumerowane w taki sposób, aby łatwo można ustalić miejsce, które przedstawiają i miejsce, z którego były wykonywane. Często zdarza się, że zdjęcia są złej jakości, nieczytelne lub zbyt ogólne – może to mieć później wpływ na ocenę rzetelności opracowania.
13 Określenie dat remontów przytoczono na podstawie dokumentacji historycznej. W latach 60–80. XX. w. często stosowano do konserwacji drewna olej kreozotowy i preparaty produkowane na bazie węglowodorów aromatycznych (występujące pod nazwą „ksylamity”). Pomimo znacznego upływu czasu od chwili ich zastosowania do dzisiaj drewno zachowało charakterystyczny ciemnobrązowy kolor, wyczuwalne zatłuszczenie powierzchni, wydziela także charakterystyczną woń.
14 Prócz niebezpieczeństw w postaci pracy na wysokości występują inne zagrożenia – możliwość poślizgnięcia się, utraty równowagi przy zaczepieniu ubraniem o wystające elementy, ryzyko uderzenia o elementy konstrukcji lub omdlenia w wyniku braku wentylacji i wysokiej temperatury na poddaszu
15 W opisie należy podać, które części konstrukcji nie były dostępne do badań.
16 Zdjęcie pokrycia dachu daje możliwość najpełniejszego dostępu do konstrukcji, uzupełnienia oględzin i wprowadzenia ewentualnej korekty do opracowanych zaleceń.
17 Najpierw powinna być wykonana inwentaryzacja konstrukcji, następnie ta dokumentacja jest podstawą dla opinii mykologicznej i konstrukcyjnej. Zasady odwzorowania konstrukcji dachowych w dokumentacjach konserwatorskich określił prof. J. Tajchman w jednej ze swoich publikacji „Historyczne ciesielskie konstrukcje dachowe. Propozycja systematyki i uporządkowania terminologii” (DACHY 6/2010 i nast.).
18 Wstępne oględziny konstrukcji pozwalają określić jej wartości zabytkowe, które potem definiują sposób jej naprawy i ochrony.
19 Pokrycie z blachy ocynkowanej pod względem zabytkowym jest na ogół bezwartościowe – takie pokrycia wykonywano masowo po wojnie, używając stosunkowo tanich materiałów, a blacha była na ogół słabej jakości. W przypadku pokryć ceramicznych zdarza się odnaleźć na dachu cenne zachowane dawne dachówki. Inne stare dachówki pochodzące z wcześniejszych pokryć dachu (lub ich fragmenty) znajduje się często w przestrzeni poddasza – na sklepieniach, na drewnianej konstrukcji, w pachach sklepień lub wmurowane w ściany szczytowe budowli czy w korony murów.
mgr inż. arch. Dominik Mączyński
Narodowy Instytut Dziedzictwa w Warszawie
Zdjęcia: Autor
