Przedmiotem opracowania jest ekspertyza budowlano–mykologiczna budynku kościoła pw. Matki Bożej Królowej Świata w Uniborzu. Zakres opracowania zawiera opis kościoła, ocenę stanu technicznego oraz wnioski i zalecenia. Stan techniczny został oceniony na podstawie wizji lokalnej, pomiarów i dokumentacji fotograficznej wykonanej przez autora opracowania.
Fot. 1. Widok kościoła od strony prezbiterium (jednonawowy z pięciokątnym prezbiterium)
Opis budynku kościoła
Kościół został wzniesiony w roku 1876 w miejscu starszej świątyni, która spaliła się razem z zabudową miejską w roku 1875. Należał do gminy staroluterańskiej. Po roku 1945 przez 15 lat pozostawał nieużytkowany. W roku 1960 został wyremontowany i oddany do użytku wiernych.
Kościół jest budowlą jednonawową z pięciokątnym prezbiterium i niewielką prostokątną kruchtą (fot. 1). Wejście do kościoła przez kruchtę znajduje się na ścianie zachodniej.
Korpus kościoła został zbudowany z cegły ceramicznej maszynowej.
Ceglano-kamienne ściany cokołu są pokryte skorodowanym abiotycznie lepikiem. Ponad cokołem ściany ceglane. Na ścianach znajdują się elementy dekoracyjne wykonane z cegły.
Dach nad nawą i prezbiterium pokryty dachówką cementową zakładkową na zaprawie wapiennej (fot. 2). Dach nad kruchtą pokryty blachodachówką z blachy powlekanej. Nad połacią kruchty znajduje się niewielki dzwon kościelny z częściowym daszkiem pokrytym dachówką blaszaną (fot. 3).
Fot. 2. Pokrycie dachu nad prezbiterium i nawą z dachówki zakładkowej cementowej na zaprawie wapiennej
Fot. 3. Pokrycie dachu nad kruchtą i nad dzwonem kościelnym z blachodachówki powlekanej
Wiązary pełne, w rozstawie około 4,68 m. Więźba dachowa drewniana, ciesielska dwuwieszarowa: wieszaki, rozpór, kleszcze, płatwie i krokwie i zastrzały słupów.
Wiązary usztywnione dodatkowo zastrzałami nadrozrozporowymi, połączonymi z krótkim storczykiem. W kierunku podłużnym storczyk jest usztywniony parą zastrzałów połączonych z płatwią kalenicową. Wzdłuż wieszarów po ich wewnętrznej stronie przez całą długość nawy biegną nadciągi drewniane usztywniające belki stropowe. Więźba nie została zabezpieczona środkami przeciw korozji biologicznej.
Strop nagi, deski podłogowe poddasza gr. 25 mm łączone na wpust opierają się na belkach wiązarowych z drewna litego. Wieszary podwieszone zostały do belek stropowych metalowymi obejmami.
Strop i belki stropowe zostały od spodu polakierowane.
Stan techniczny poszczególnych elementów
Fundamenty – na cokole nie występują pęknięcia charakterystyczne dla uszkodzeń (przemieszczeń) fundamentów.
Ściany nadziemia – nad cokołem ślady wysoleń, zacieków. W wielu miejscach uszkodzone przez korozję. Zaprawa wapienna skorodowana abiotycznie i częściowo wypłukana, widoczne uzupełnienia zaprawy podbarwianej. Przy wejściu do kruchty ubytki cegły.
Pokrycie dachu – nad nawą i prezbiterium pokrycie z dachówki zakładkowej cementowej, nieszczelne, z prześwitami i wypłukaną zaprawą. Dachówki technicznie zużyte w 70%.
Nad kruchtą – pokrycie z blachodachówki powlekanej, nowej – stan dobry.
Odwodnienie dachu – wzdłuż ścian podłużnych rynny blaszane nowe – stan dobry. Blaszane rury spustowe przy ścianie frontowej, zakończone rzygaczami na poziomie cokołu – stan dobry (fot. 4). Na ścianie szczytowej przy prezbiterium fragmenty starej rury spustowej, mogą być powodem zaciekania ściany wewnątrz kościoła (fot. 5).
Fot. 4. Rura spustowa przy ścianie frontowej kościoła, rzygacz na poziomie cokołu
Fot. 5. Fragmenty starej rury spustowej są prawdopodobną przyczyną zaciekania ściany wewnętrznej kościoła w przyziemiu (przy ścianie prezbiterium)
Dach nad prezbiterium – brak rynien. Ślady wysoleń i zacieków na ścianach prezbiterium są spowodowane brakiem odwodnienia dachu.
Dach nad kruchtą – brak rynien.
Więźba dachowa – na powierzchni elementów więźby znajdują się nieliczne otwory wylotowe pozostawione przez wygryzające się dorosłe osobniki technicznych szkodników drewna. (fot. 6). Na deskach podłogi znajduje się duża ilość kopczyków mączki drzewnej. Dokonano opukania elementów więźby.
Fot. 6. Nieliczne okrągłe otwory wylotowe dorosłych osobników owadów technicznych szkodników drewna. Miejsce uszkodzone przez owady
W miejscach, gdzie odgłos był głuchy, dokonano zaciosania drewna. Największa ilość uszkodzeń (chodników owadzich) występowała lokalnie w zastrzałach przysłupowych oraz nadciągach (fot. 7). Powierzchnie wielu elementów więźby pokryte są czarnym nalotem (fot. 8). Po zdrapaniu powierzchniowego nalotu występuje lite drewno. Wilgotność w miejscach zacieków nie różni się od wilgotności mierzonej w innych miejscach więźby (fot. 9). Z uwagi na wiek elementów drewnianych więźby porażenie czynnymi owadami technicznymi szkodnikami drewna jest znikome. Ubytki drewna w miejscach głuchych oceniono na 10÷15%.
Fot. 7. Uszkodzenia nadciągu spowodowane przez owady techniczne szkodniki drewna
Fot. 8. Czarny nalot na elementach więźby dachowej
Fot. 9. Wilgotność drewna w miejscu pokrytym uprzednio czarnym nalotem
Podłoga poddasza belki wiązarowe:
Powierzchnia podłogi poddasza jest cała pokryta kopczykami mączki drzewnej (fot. 10).
Fot. 10. Kopczyki mączki drzewnej na powierzchni podłogi poddasza
Belki wiązarowe z litego drewna – nad prezbiterium mączka drzewna (fot. 11), podobnie nad nawą: pęknięcia, w których znajduje się mączka drewniana.
Fot. 11. Ślady kopczyków mączki drzewnej na powierzchni belek wiązarowych nad prezbiterium
Wyposażenie kościoła – ambona porażona przez owady techniczne szkodniki drewna. Na powierzchni widoczne ślady po flekowaniu otworów wylotowych (fot. 12). Na powierzchni ławek kościelnych otwory wylotowe owadów technicznych szkodników drewna kościelne porażone przez owady techniczne szkodniki drewna. Na podłodze świeże kopczyki mączki drewnianej. Na powierzchni słupa empory otwory wylotowe owadów technicznych szkodników drewna (fot. 13). Na schodach empory świeże kopczyki maczki drzewnej (fot. 14). Świeże kopczyki znajdują się także na powierzchni konfesjonału. Niewielkie uszkodzenia na powierzchni stołu ołtarza. Pulpit balustrady empory pokryty otworami wylotowymi (fot. 15). Otwory wylotowe i uszkodzenia znajdują się także na krucyfiksie przechowywanym na poddaszu (fot. 16).
Fot. 12. Ślady flekowania otworów wylotowych na powierzchni ambony i świeże kopczyki mączki drzewnej na podłodze nawy
Fot. 13. Porażenia słupa empory organowej przez owady techniczne szkodniki drewna
Fot. 14. Świeże kopczyki mączki drzewnej na schodach empory
Fot. 15. Otwory wylotowe na pulpicie balustrady empory
Fot. 16. Otwory wylotowe owadów technicznych szkodników drewna na krucyfiksie znajdującym się na poddaszu
Ściany wewnętrzne – pokryte tynkiem wapiennym i pomalowane na biało farbą wapienną. Ściana wewnętrzna przy prezbiterium zawilgocona nad posadzką. Przyczyną jest wadliwe działanie fragmentów rury spustowej pozostawionych na ścianie szczytowej kościoła.
Podokienniki okien pokryte tynkiem uszkodzonym przez wilgoć. Przyczyną jest brak wentylacji podokiennej i ściekanie wody z powierzchni okna.
Pomiary temperatury wilgotności
Podczas przeprowadzonych wizji lokalnych pomiary wilgotności wykonano przyrządem Protimeter MMS BDL POL 5800JC32RO124.
Wyniki pomiarów: wilgotność elementów więźby dachowej 8,6–11,7%, drewno suche.
Makroskopowa identyfikacja owadów
Owady techniczne szkodniki drewna pozostawiające otwory wylotowe okrągłe o średnicy 0,7–2,2 mm zidentyfikowano metodą makroskopową – rozpoznano gatunek kołatek domowy (Anobium punctatum).
Wnioski i zalecenia
Pokrycie dachu – do wymiany.
- Odwodnienie dachu – istniejące rynny i rury spustowe do wykorzystania. Po wykonaniu nowego pokrycia dachowego nad prezbiterium i kruchtą wody opadowe powinny być ujęte. Odwodnienie dachu nad prezbiterium spowoduje samoistne obsychanie ścian.
- Ściany kościoła – wyczyszczenie ścian, polegające na usunięciu zacieków i wysole, uzupełnienie ubytków cegły i zaprawy. Pożądane jest zastosowanie zaprawy wapiennej trasowej.
- Więźba dachowa – po demontażu pokrycia konieczne jest oczyszczenie więźby. Wtedy możliwe będzie jej zbadanie ze wszystkich stron. W miejscach z dużymi ubytkami drewna konieczne jest usunięcie uszkodzonych fragmentów. Dwukrotnie zaimpregnować oczyszczone powierzchnie preparatem Hylotox Q (preparat rozpuszczalnikowy umożliwiający głęboką penetrację drewna). Nadciągi po oczyszczeniu i usunięciu uszkodzonych części dwukrotnie zaimpregnować tym samym preparatem.
- Podłoga poddasza – do wymiany. Nowa podłoga powinna zostać zabezpieczona przed zamontowaniem preparatem Altax Impregnat (preparat wodnorozpuszczalny zabezpieczający przed korozja biologiczną).
- Belki wiązarowe nad nawą – usunąć powłokę lakierniczą i dwukrotnie pomalować preparatem Hylotox Q. Belki wiązarowe nad prezbiterium oczyścić i także dwukrotnie pomalowane preparatem Hylotox Q.
- Podłoga drewniana w nawie kościelnej zgodnie z wytycznymi konserwatorskimi powinna zostać usunięta, na jej miejsce należy przywrócić posadzkę z cegły. Deski po zdemontowaniu muszą być zutylizowane. Wtórne użycie porażonych desek może być przyczyną porażenia biologicznego w nowym miejscu.
- Wyposażenie kościoła – sprzęty drewniane lakierowane, porażone biologicznie pomalować dwukrotne impregnatem V33 zwalczającym owady.
- Porażony krucyfiks powinien zostać poddany dezynsekcji.
- Zawilgocenie ściany w kościele – po wykonaniu odwodnienia dachu powinno nastąpić samoistne osuszenie ścian. W celu przyśpieszenia procesu można zastosować foliowanie ściany + osuszacz.
- Uszkodzenie tynku na powierzchni podokienników okiennych – brak wentylacji owiewającej okno od wewnątrz. Wodę kondensacyjną należy usuwać bezpośrednio. Rozwiązaniem jest pozostawienie szczeliny pomiędzy ramą okienną a ławą okienną o szerokości 3–4 cm. Grzbiet ławy okiennej powinien znajdować się na zewnątrz kościoła.
- Podczas używania środków chemicznych należy każdorazowo ściśle przestrzegać instrukcji zamieszczonej na opakowaniu.
Literatura
Zdzisław Mączeński: „Poradnik budowlany dla architektów Budownictwo i Architektura”, Warszawa 1954
Jerzy Karyś, Jerzy Ważny: „Ochrona budynków przed korozją biologiczną”, Arkady Warszawa 2001
Franciszek Kopkowicz: „Ciesielstwo polskie”, Arkady Warszawa 1958 reprint
Janusz Kotwica: „Konstrukcje drewniane w budownictwie tradycyjnym”, Arkady Warszawa 2004
Jan Dominik, Jerzy R. Starzyk: „Atlas owadów uszkadzających drewno”, Multico Warszawa 1998
Piotr Kozarski: „O konserwacji budownictwa – Centrum informacyjne”, Lasy Państwowe 2010
Adam Krajewski, Piotr Witomski: „Korozja biologiczna drewna materialnych dóbr kultury. Poradnik konserwatorski”, SGGW Warszawa 2012
inż. Jacek Włodarczyk
