Dachów krytych łupkiem z okresu przełomu XIX/XX w. jest coraz mniej. Brak materiału zastępczego powodował, że w wyniku częściowego zniszczenia pokrycia zastępowano go początkowo płytkami azbestowo-cementowymi, czasami posiłkowano się płytkami łupkowymi z rozbieranych innych dachów. W ostatnich latach wymienia się pokrycia łupkowe na nowe pokrycia dachówkowe lub czeka na tzw. „zawalenie się” dachu, zwłaszcza na nieużytkowanych stodołach.
Fot. 1. Czeska Wieś – zawalony dach
W wielu miejscowościach śląskich został już najczęściej jeden lub dwa dachy kryte dawnym łupkiem, ale jak w każdej regule, zawsze jest jakiś wyjątek – tym wyjątkiem jest Czeska Wieś (woj. opolskie). W miejscowości tej znajdują się wyjątkowo duże i ozdobne zabudowania zagród tzw. frankońskich, świadczące o ogromnej zamożności dawnych mieszkańców. Co najmniej połowa budynków w tej wsi pokryta była łupkiem, lecz co roku wymienia się któreś pokrycie dachowe. Zostało już ich niewiele i w niezbyt dobrym stanie. Nas interesują tylko ich sposoby krycia oraz wielkości płytek.
Fot. 2. Budynek w Czeskiej Wsi
Tylko jeden, będący aktualnie w ruinie budynek mieszkalno-gospodarczy pokryty był układanym na pełnym odeskowaniu grafitowym łupkiem z miejscowych zasobów (fot. 1). Na dachu, ułożone ukośnie, występowały trzy rozmiary kwadratowych płytek: 25 × 25 cm, 32 × 32 cm i 40 × 40 cm. Z łupków endemicznych (miejscowych) nie tworzono na połaciach dachów ozdobnych wzorów. Pozostałe łupkowe dachy w tej wsi występują w odmiennej kolorystyce, a łupek jest innego pochodzenia. Na przykład budynek mieszkalno-gospodarczy (fot. 2) pod nr 47 pokryty jest sposobem angielskim prostokątnymi płytkami w dwóch odcieniach: grafitowym i purpurowym, tworząc romboidalny wzór z krzyżem równoramiennym pośrodku (fot. 3). Płytki te, o gr. 5 mm i wym. 35 × 60 cm, są dokładniej obrobione niż na poprzednim dachu. Prawdopodobnie pochodzą z Walii, bo purpurowy łupek występuje w Walii i Irlandii. Dachy kryte łupkiem purpurowym występują na Śląsku Opolskim na zabudowaniach pałacowych, folwarcznych, kościołach, dachach kamienic i dachach zabudowań zamożnych chłopów w powiatach nyskim i brzeskim. Wśród napływowych mieszkańców Czeskiej Wsi egzystuje informacja, że purpurowy łupek sprowadzano z Austrii. Natomiast w Czechach autorka uzyskała ustną informację, że łupek purpurowy na Śląsk transportowany był z Walii drogą wodną, stanowiąc obciążenie dla statków przewożących tkaniny i sukna z Anglii.
Fot. 3. Czeska Wieś – widok na dach
W Czeskiej Wsi istnieje jeszcze kilka domów mieszkalnych krytych dwukolorowymi, prostokątnymi płytkami łupkowymi, tworzącymi romboidalny wzór, ale bez dodatkowego motywu pośrodku. O ile na ww. budynkach mieszkalnych łupek kładziono na pełnym odeskowaniu, o tyle podobny łupek z podobnym wzorem można spotkać na wiejskich stodołach w innych wsiach, położony bezpośrednio na poziomo umocowanych łatach (fot. 4).
Fot. 4. Olszanka – dach stodoły
Również na kilku nieużytkowanych stodołach w tej wsi zachowały się pokrycia łupkowe we wzory. Na dużej stodole podobne w kolorystyce płytki, ułożone w bliżej nieokreślony wzór na ukośnych latach mają wymiar 31 x 56 cm (fot. 5). Zadziwia jakość zachowanej ponad stuletniej więźby dachowej (fot. 6). Na drugim, walącym się dachu stodoły (fot. 7), pokrycie stanowią też prostokątne, dwukolorowe płytki, tworząc inny romboidalny wzór, gdzie jeden rząd, biegnący ukośnie, stanowią pojedyncze płytki koloru purpurowego, a drugi rząd – płytki tego koloru ułożone podwójnie. Płytki łupkowe ułożone są bezpośrednio na ukośnych łatach i są mniejszego rozmiaru: 26 × 35 cm. We wszystkich wyżej opisanych dachach w Czeskiej Wsi tło stanowiły płytki koloru grafitowego, a płytkami koloru purpurowego wykonywano wzory.
Fot. 5. Czeska Wieś – stodoła
Fot. 6. Więźba dachu stodoły z ukośnymi łatami
Fot. 7. Czeska Wieś – stodoła
Trzeba tu nadmienić, że najwięcej dachów pokrytych łupkiem we wzory zachowało się na dachach wiejskich. Prostokątnymi dwukolorowymi płytkami pokryty jest dach dużego, piętrowego domu wiejskiego w Strzelnikach koło Brzegu. Tam płytki położone są ukośnie, przy czym trzy rzędy płytek są koloru grafitowego, a czwarty rząd koloru purpurowego i tworzy wzór ukośnych pasów. Ukośnie położone płytki łupkowe na innych dachach, np. we wsi Wawelno czy Złotogłowice (fot. 8) tworzą wzór ukośnie ułożonych prostokątów.
Fot. 8. Złotogłowice – dom mieszkalny
Bardziej skomplikowane wzory na dachach występują w okolicach Paczkowa, we wsi Burgrabice, które w utworzonych ww. prostokątach w środkowym polu zawierają motyw – wzór czteropłatkowego kwiatka. Jeszcze bardziej skomplikowany motyw zachował się na pokryciu dachu małego budynku gospodarczym we wsi Trzeboszowice.
W wymienionych wyżej i w innych wsiach powiatu nyskiego występowały też dachy łupkowe, gdzie zachodziła sytuacja odwrotna, czyli na tle wykonanym z płytek koloru purpurowego występował wzór wykonany z płytek koloru jasno- lub ciemnografitowgo (fot. 9). Najczęściej były to wzory geometryczne wykonane w dwóch kolorach, zdarzały się też dachy kryte trzema kolorami łupku: grafitowym, jasnografitowym i purpurowym.
Fot. 9. Burgrabice
Podobną kolorystyką ma też łupkowy dach kościoła w Strzeleczkach. Tu pokrycie dachu jest wykonane z dwukolorowych płytek prostokątnych z purpurowym wzorem romboidalnym, ale na wieży leżą płytki oktogonalne tylko w kolorze grafitowym. Płytkami oktogonalnymi w dwóch kolorach pokryty jest mansardowy dach domu-kamienicy w Lewinie Brzeskim, gdzie płytki te ułożone są we wzór, tworzący sześciopłatkowe kwiatki (fot. 10).
Fot. 10. Lewin Brzeski – kamienica
Na osobne omówienie zasługuje zapewne wyjątkowy, ale obecnie mocno zniszczony dach popadającego w ruinę pałacu w Osieku Grodkowskim. Jego pokrycie jest wykonane z łupku w kolorach jasno- ciemnografitowym oraz purpurowym (fot. 11). Użyto tu płytek prostokątnych i oktogonalnych, tworząc koronkowy wzór, coraz bardziej niewidoczny z powodu zanieczyszczenia i dewastacji dachu. W pobliżu tego pałacu znajdują się budynki oficyn, które pokryto nietypowymi, dwukolorowymi płytkami w kształcie rybiej łuski, tworząc romboidalne wzory (fot. 12). Dachy na zabudowaniach w Osieku Grodkowskim wieńczą ceramiczne gąsiory Ludoviciego.
Fot. 11. Osiek Grodkowski – pałac
Jeżeli łupek koloru purpurowego był sprowadzany z Walii, koszt jego położenia musiał być znacznie wyższy niż koszt pokrycia dachu z łupków miejscowych. Dodatkowo koszt ten podnosił często skomplikowany wzór wykonany na połaciach, a jego ułożenie wymagało dużych umiejętności i kwalifikacji zawodowych dekarza, co niewątpliwie dobrze świadczy o zamożności i gustach estetycznych inwestorów, w tym śląskich chłopów. Czy purpurowy i grafitowy łupek sprowadzano z Walii w postaci prostokątnych płytek i dopiero tu go obrabiano według szablonu oktogonalnego czy rybiej łuski, czy już w takiej postaci był sprowadzany? Ze względu na dzieje ziemi śląskiej w XX w. odpowiedź na te pytania jest trudna do ustalenia.
Fot. 12. Osiek Grodkowski – dach oficyny pałacu
Rozrysowane wzory dachów łupkowych znajdują się w katalogu mojej książki pt. Wzory na połaciach wiejskich dachów.
Elżbieta Wijas-Grocholska
