Zawarcie umowy – w szczególności ustnej - bez odpowiedniego zabezpieczenia wiąże się z bardzo istotnymi i negatywnymi konsekwencjami. Nawet w przypadku dobrej kondycji majątkowej zleceniodawcy, źle skonstruowana umowa może uniemożliwić uzyskanie wynagrodzenia za wykonane roboty, a w najlepszym wypadku zmuszać do wszczęcia sporu sądowego, wiążącego się z długotrwałym dochodzeniem swoich roszczeń oraz dodatkowymi kosztami.
Ubezpieczenie należności
Coraz popularniejszą formą zabezpieczania umów jest ubezpieczenie ryzyk, które mogą u wykonawcy powstać przy zawarciu umowy. Takimi ryzykami mogą być np. niewypłacalność kontrahenta lub brak zapłaty wynagrodzenia spowodowany innymi przyczynami. W chwili wystąpienia zdarzenia objętego ubezpieczeniem ubezpieczyciel wypłaci odszkodowanie przewidziane w umowie.
Ubezpieczenia umów są najczęściej oferowane przez duże firmy o międzynarodowym zasięgu i zawierają bardzo obszerne warunki udzielenia ubezpieczenia. W ogólnych warunkach ubezpieczenia zawarty jest zakres ubezpieczenia, a także lista ryzyk, których ubezpieczenie nie obejmuje i właśnie ta lista powinna być przedmiotem szczegółowej analizy. Prawie zawsze do ubezpieczenia płatności ze strony kontrahenta konieczne jest również zachowanie szczegółowej procedury przewidzianej przez ubezpieczyciela, która obejmuje terminowe i skrupulatne przekazywanie ubezpieczycielowi informacji o najmniejszych nawet opóźnieniach w płatnościach ze strony kontrahenta. Bardzo często warunki ubezpieczenia przewidują również obowiązkowe udzielenie ubezpieczycielowi pełnomocnictwa do prowadzenia działań windykacyjnych w stosunku do kontrahenta, co jest warunkiem późniejszej wypłaty odszkodowania.
Rozważając skorzystanie z tej formy zabezpieczenia należy zawsze dokładnie przeanalizować warunki ubezpieczenia i ustalić, czy formalności z tym związane i koszty będą adekwatne do udzielanej ochrony.
Poddanie się egzekucji
Dobrowolne poddanie się egzekucji przez dłużnika jest sposobem zabezpieczenia, które dopiero w ostatnich latach zaczęło być powszechniej stosowane. Zabezpieczenie to powstaje z chwilą złożenia przez dłużnika oświadczenia w formie aktu notarialnego, w którym zawarte zostają następujące elementy:
- wysokość kwoty do uregulowania przez dłużnika lub dokładne opisanie rzeczy do wydania przez dłużnika,
- podstawa prawna roszczenia wierzyciela,
- termin, do którego wierzyciel może skorzystać z zabezpieczenia.
Poddanie się egzekucji w akcie notarialnym zostało pomyślane jako zastąpienie prawomocnego orzeczenia sądu, a zatem jest zabezpieczeniem bardzo korzystnym dla wierzyciela, ponieważ umożliwia przystąpienie do egzekucji z majątku dłużnika bez przeprowadzania postępowania sadowego. Jest to również stosunkowo tani sposób zabezpieczenia, ponieważ wymaga pokrycia jedynie niewielkich opłat notarialnych. Trzeba jednak pamiętać, że poddanie się egzekucji umożliwia jedynie szybkie przeprowadzenie egzekucji, ale jest skuteczne tylko wtedy, gdy dłużnik posiada majątek, z którego można prowadzić egzekucję.
Przy tej formie zabezpieczenia zarówno wierzyciel, jak i dłużnik powinni zwrócić szczególną uwagę na treść oświadczenia o poddaniu się egzekucji, żeby umożliwić wierzycielowi skuteczne skorzystanie z oświadczenia, ale jednocześnie dać dłużnikowi możliwość obrony przed nieuczciwym wszczęciem przez wierzyciela egzekucji, gdy nie ma do tego przesłanek.
Poręczenie
Jednym z prostych i stosowanych w praktyce zabezpieczeń jest poręczenie. Zgodnie z art. 876 Kodeksu cywilnego „przez umowę poręczenia poręczyciel zobowiązuje się względem wierzyciela wykonać zobowiązanie na wypadek, gdyby dłużnik zobowiązania nie wykonał”. Dla wierzyciela poręczenie oznacza zatem, że oprócz dłużnika może się on domagać zapłaty pełnej kwoty również od poręczyciela. Co więcej, zgodnie z art. 881 Kodeksu cywilnego, jeżeli strony umowy nie wprowadziły innych uregulowań, poręczyciel odpowiada jak współdłużnik solidarny. Solidarność długu oznacza natomiast, że wierzyciel może według własnego wyboru dochodzić zapłaty całości lub części długu od dłużnika głównego, od poręczyciela albo od obojga z nich. W praktyce najczęściej wierzyciel dochodzi zapłaty jednocześnie od dłużnika głównego i od poręczyciela.
Relacje pomiędzy wierzycielem a poręczycielem reguluje zawarta pomiędzy nimi umowa, która powinna dokładnie określać, na jakich zasadach wierzyciel może się domagać zapłaty od poręczyciela. Jak wyżej wskazano, wierzyciel może wystąpić o zapłatę równolegle do dłużnika i poręczyciela najczęściej już w sytuacji, gdy dłużnik główny nie dokona zapłaty w terminie.
Relacje pomiędzy poręczycielem a dłużnikiem powinna regulować zawarta pomiędzy nimi umowa, określająca zasady zwrotu poręczycielowi środków, które ten wypłacił wierzycielowi zamiast dłużnika. Nie trzeba również dodawać, że stosunki pomiędzy dłużnikiem a poręczycielem w praktyce muszą się opierać na dużym zaufaniu.
Warto zaznaczyć, że można również poręczyć za dług mający dopiero powstać w przyszłości, co stosuje się przy umowach dotyczących inwestycji budowlanych, jak np. poręczenie osoby trzeciej na wypadek, gdyby wykonawca nie wykonał robót w terminie i z takiego tytułu powstała odpowiedzialność odszkodowawcza w stosunku do inwestora.
Przy zabezpieczaniu umowy poręczeniem wierzyciel powinien zadbać o to, żeby poręczyciel był w pełni wypłacalny. Poręczenie jest bowiem zabezpieczeniem tylko o tyle skutecznym, o ile wypłacalny jest poręczyciel. Przy tym poręczenie nie generuje żadnych dodatkowych kosztów i z tej przyczyny jest bardzo popularne.
Przewłaszczenie na zabezpieczenie
Jednym z najpewniejszych sposobów zabezpieczenia jest przewłaszczenie na zabezpieczenie. Jest to sposób, który nie został uregulowany w przepisach prawa, ale wynika z potrzeb praktyki obrotu i przez praktyków został stworzony. Przez przewłaszczenie na zabezpieczenie należy rozumieć umowę, na mocy której dłużnik przenosi na wierzyciela własność określonej rzeczy (samochodu, maszyn budowlanych, nieruchomości itp.) bez zapłaty ceny, za to z zastrzeżeniem, że w przypadku terminowego i pełnego spłacenia długu własność rzeczy przejdzie z powrotem na dłużnika.
W związku z tym, że żadne przepisy prawa nie regulują umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie, umowa taka powinna być profesjonalnie przygotowana i szczegółowo zabezpieczać interesy obu stron. Zwłaszcza przy przewłaszczeniu na zabezpieczenie nieruchomości należy zachować formę aktu notarialnego oraz inne wymogi dotyczące obrotu nieruchomościami, aby zabezpieczenie nie stało się rażąco niekorzystne dla jednej ze stron i spełniało swoją funkcję.
Konsekwencją przewłaszczenia na zabezpieczenie jest przejście własności rzeczy na wierzyciela, a dłużnik do czasu zapłaty długu ma do niej tylko tyle praw, ile zostanie określone w umowie. Można zastrzec, że dłużnik po przewłaszczeniu będzie nadal korzystał z rzeczy, ale już jako najemca, użytkownik lub pod innym tytułem prawnym.
Co warte zaznaczenia umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie nie podlega podatkowi od czynności cywilnoprawnych, tak jak umowa sprzedaży.
Hipoteka
Hipoteka jest jednym z najbardziej klasycznych sposobów zabezpieczenia. Hipotekę można ustanowić na nieruchomości, a także na użytkowaniu wieczystym oraz spółdzielczym własnościowym prawie do lokalu dłużnika lub osoby trzeciej.
Ustanowienie hipoteki daje wierzycielowi możliwość zaspokojenia swoich należności poprzez egzekucję z nieruchomości niezależnie od tego, czy nieruchomość stanowi własność dłużnika, czy też stała się własnością innej osoby, np. w drodze sprzedaży. Co istotne, przy egzekucji wierzytelności zabezpieczonej hipoteką wierzyciel hipoteczny ma pierwszeństwo przed innymi wierzycielami (wierzycielami osobistymi) właściciela nieruchomości.
Hipoteka jest zabezpieczeniem bardzo pewnym, ponieważ nieruchomość zawsze będzie przedstawiała określoną wartość i zawsze będzie możliwość jej zlicytowania. Ponadto nieruchomość nie może być ukryta, a jej przeniesienie na inną osobę nie ma dla wierzyciela hipotecznego żadnego znaczenia.
Hipoteka jest jednak sposobem zabezpieczenia wiążącym się z pewnymi kosztami. Samo ustanowienie hipoteki i wpisanie jej do księgi wieczystej podlega podatkowi od czynności cywilnoprawnych w wysokości 0,1% zabezpieczanej wierzytelności, opłacie sądowej w wysokości 200 zł, a także wymaga uiszczenia wynagrodzenia notariusza, przed którym hipoteka musi zostać ustanowiona. Również egzekucja z nieruchomości jest dość kosztowna, ponieważ wymaga przeprowadzenia wyceny nieruchomości przez biegłego rzeczoznawcę, co jest kosztem rzędu kilku tysięcy złotych.
Warto również zaznaczyć, że do skorzystania z tej formy zabezpieczenia należy wcześniej przeprowadzić postępowanie sądowe i uzyskać prawomocne orzeczenie sądu, a dopiero następnie można prowadzić egzekucję z nieruchomości, na której została wpisana hipoteka.
Zastaw, zastaw rejestrowy
Zastaw (zwany również zastawem zwykłym) i zastaw rejestrowy są formalnie zupełnie odrębnymi zabezpieczeniami, jednak są na tyle podobne, że można je opisać jako zabezpieczenia jednego rodzaju. Zastaw jest prawem ustanawianym na ruchomościach (samochody, maszyny, sprzęt elektroniczny itp.) lub prawach (wierzytelności, udziały w spółkach, prawa autorskie majątkowe itp.) dłużnika lub osoby trzeciej.
Ustanowienie zastawu daje wierzycielowi możliwość zaspokojenia swoich należności poprzez egzekucję z ruchomości lub prawa niezależnie od tego, czy dana ruchomość lub prawo stanowi własność dłużnika, czy też stała się własnością innej osoby. Wierzyciel zabezpieczony zastawem ma również pierwszeństwo przed innymi wierzycielami prowadzącymi egzekucję z zastawionej rzeczy lub prawa.
W przypadku zastawu zwykłego ruchomość lub prawo muszą być przeniesione na wierzyciela, natomiast w przypadku zastawu rejestrowego mogą pozostać u dłużnika lub innej osoby przy jednoczesnym wpisaniu zastawu do rejestru zastawów (koszt 200 zł).
Zastaw zwykły oraz zastaw rejestrowy są zabezpieczeniami dość pewnymi pod warunkiem, że mamy wiedzę, gdzie znajduje się ruchomość obciążona zastawem. Przy obciążeniu zastawem prawa taki problem nie występuje.
Zastaw zwykły i rejestrowy co do zasady wymagają przeprowadzenia postępowania sądowego i uzyskania prawomocnego orzeczenia, aby możliwe stało się zaspokojenie z rzeczy lub prawa obciążonego zastawem. Istotnym ułatwieniem przy zastawie rejestrowym jest możliwość zastrzeżenia w umowie zastawniczej, że wierzyciel będzie mógł, za pośrednictwem komornika lub notariusza, przejąć na własność lub zlicytować rzecz lub prawo obciążone zastawem rejestrowym bez przeprowadzania wcześniejszego postępowania sądowego. Taka forma zabezpieczenia zastawem rejestrowym jest też najbardziej rekomendowana.
Inne sposoby zabezpieczeń
W obrocie prawnym istnieje jeszcze wiele innych sposobów zabezpieczeń, które są rzadziej stosowane.
Zabezpieczeniem może być np. cesja wierzytelności z umowy, która dopiero ma zostać wykonana i z której dłużnikowi będą przypadały określone należności. Taka forma zabezpieczenia jest jednak uzależniona od należytego wykonania przez dłużnika umowy oraz od wypłacalności kontrahenta dłużnika, co należy szczegółowo zbadać przed skorzystaniem z takiego zabezpieczenia.
Podsumowanie
Polskie prawo daje bardzo duże możliwości zabezpieczania umów. Każda z form zabezpieczenia ma swoje wady i zalety ujawniające się w rożnego rodzaju sytuacjach. Nie można zatem stwierdzić, że jakiś sposób zabezpieczenia jest lepszy lub gorszy, ale należy zawsze dostosowywać sposoby zabezpieczania umów do konkretnej sytuacji gospodarczej, finansowej i osobistej stron umowy. Jak pokazuje praktyka, zabezpieczanie umów jest jednak absolutną koniecznością, a inwestycja polegająca na dostosowaniu swoich umów do charakteru branży, kontrahentów i usług za każdym razem się zwraca.
Bartłomiej Król
Radca prawny
Kancelaria Prawna
Błaszak Zawiślak Król
Adwokaci i radcowie prawni
www.kancelariabzk.pl
