Współczesne gąsiory początkowe mają charakter wybitnie użytkowy, tj. po prostu zabezpieczają otwór na początku kalenicy. Dzieje się tak z powodów głównie ekonomicznych, chociaż producenci na życzenie oferują ozdobne elementy. Jednak nie mogą się one równać z gąsiorami sprzed wieku.
Układanie gąsiorów rozpoczynano od położenia gąsiora początkowego, kończono zaś tuż przed zakończeniem kalenicy. Na wolne miejsce układano drugi gąsior początkowy. Aby zakryć pozostałą przerwę, już na budowie przygotowywano odpowiedni odcinek gąsiora-łącznika. Był on łączony dwiema klamrami. Dawniej gąsiory mocowano do krokwi grzbietowej drewnianymi kołkami lub żelaznymi gwoździami, a one same podpierały się nawzajem noskami znajdującymi się na ich górnej powierzchni. Na dachu układano je na wapnie, a później na zaprawie kryjącej.
Gąsiory zwykłe i ozdobne początkowe występowały w dwóch wielkościach – standardowej i małej dla dachów wieżowych. Gąsiory tzw. początkowe układano na początku kalenicy. Niekiedy mylnie nazywano je gąsiorami końcowymi. Ozdobne gąsiory początkowe różniły się od zwykłych, które posiadały płaskie lub okrągłe denko. Ich źródeł pochodzenia należy szukać w rzygaczach średniowiecznych katedr, lecz ulokowane na grzbiecie zupełnie utraciły swoją dawną funkcję i stały się tylko ozdobą. Gąsiory ozdobne wyrabiane były przeważnie ręcznie.
Gąsiory początkowe stosowane były na przestrzeni ostatnich kilku stuleci w różnych odmianach w całej Europie. Jeszcze na początku XX w. zdobione były kształtami guzów, szpikulców, rozetek, palmetek, stylizowanych ryb i liści, maszkaronów, lwich głów, postaci ludzkich, orłów i kogutów. Ich kształty nawiązywały do dawnych symboli ochronnych, zabezpieczających przed burzami i piorunami, pożarami, złymi mocami, chorobami i różnymi nieszczęściami. Pod koniec XIX w. ponownie „wylansował je” Wilhelm Ludovici, który sięgnął do wzorów antycznych, a za nim poszli inni producenci ceramiki budowlanej.
Moda na kształt montowanych na kalenicach dachów gąsiorów początkowych była lokalna, w dodatku występowały one głównie na dachach ludzi zamożnych. W niektórych miejscowościach dominowały gąsiory w formie lwów, w innych występowały różne formy. W miejscowości Biała uchował się dach z gąsiorem początkowym w formie orła, ponieważ po roku 1946 lokalne władze z powodów politycznych nakazały likwidować z bram i innych miejsc wszystkie odlewy w postaci lwów i orłów. Prawdopodobnie gąsiorów o tym kształcie było znacznie więcej również na dachach domów wiejskich, ale uległy one zniszczeniu.
Zachowało się kilka oryginalnych gąsiorów w kształcie koguta, najczęściej początkowych, rzadziej umiejscowionych w innym miejscu kalenicy. Koguty te często pozbawione są dzioba lub ogona, podobnie jak koguty wykonane z metalu, występujące na dachach jako wiatrowskazy. Nie był to jednak zamysł producenta czy zabieg magiczny – po prostu często były one celem strzelaniny żołnierzy wyzwoleńczej armii radzieckiej. Jeśli natomiast o znaczenie magiczne, to kogut na śląskim dachu najczęściej informował o przebytym pożarze (czerwony kur) budynku i jednocześnie stanowił formę zabezpieczenia przed kolejnym pożarem.
Ozdobne gąsiory początkowe na wsi śląskiej kładziono na budynkach mieszkalno-gospodarczych, zwłaszcza na szczycie od ulicy, rzadziej na budynkach mieszkalnych; nie stosowano ich natomiast na budynkach gospodarczych z kalenicą równoległą do drogi.
Elżbieta Grocholska-Wijas
Muzeum Wsi Opolskiej
Zdjęcia: Autorka
Źródło: Dachy, nr 10 (142) 2011
