Gwarancja zapłaty przy umowie o roboty budowlane

W aktualnie istniejącym stanie prawnym gwarancja zapłaty za roboty budowlane uregulowana jest częściowo przepisami kodeksu cywilnego (art. 6491–art. 6495), które wprowadzone zostały na skutek wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 27 listopada 2006 r. (K 47/04). Obowiązek udzielenia takiej gwarancji zapłaty wprowadzony został przez ustawodawcę w celu zabezpieczenia interesów majątkowych wykonawców robót budowlanych (a także dalszych podmiotów, tzw. podwykonawców, co wynika z treści art. 6495 k.c., nakazującego odpowiednie stosowanie przepisów o gwarancji zapłaty do umów zawieranych pomiędzy generalnym wykonawcą a podwykonawcami). Podmioty te, poprzez skierowane do inwestora roszczenie o udzielenie im gwarancji zapłaty, chronią się przed możliwymi szkodami, które mogłyby powstać w razie ewentualnego braku zapłaty lub też w przypadku nieterminowego wypłacania im wynagrodzenia za wykonane roboty. Ponadto instytucja gwarancji ma na celu ochronę wykonawców przed niewypłacalnością zamawiającego.

Postać gwarancji zapłaty
Z literalnego brzmienia art. 649³ k.c. wynika, że gwarancja zapłaty udzielana jest przez inwestora jedynie na żądanie wykonawcy (lub podwykonawcy) robót budowlanych. Oznacza to, że ani ten, ani żaden inny przepis nie wyposaża wykonawcy robót w możliwość wyboru postaci tej gwarancji. Kompetencja ta przysługuje więc jedynie inwestorowi. Ponadto na marginesie zauważyć należy, że dopuszczalna jest sytuacja, w której w ramach jednej umowy o roboty budowlane obowiązywać zastosowanie znajdzie więcej niż jedna postać gwarancji. Wynika to bowiem pośrednio z treści art. 6493 k.c., który stanowi, że wykonawca może w każdym czasie żądać udzielenia gwarancji zapłaty. Instytucja ta chroni bowiem interes wykonawcy w postaci uzyskania wynagrodzenia od inwestora za wykonane przez siebie roboty budowlane. W przypadku więc, gdy w trakcie robót dojdzie do istotnego zwiększenia wynagrodzenia, to wykonawca również będzie uprawniony do żądania zwiększenia kwoty gwarancyjnej. W takiej sytuacji inwestor może albo faktycznie zwiększyć wysokość już istniejącej gwarancji lub ustanowić ją w nowej postaci.

Zgodnie z art. 649¹ §2 k.c., inwestor może dokonać wyboru formy udzielanej gwarancji spośród jednej z czterech, enumeratywnie wyliczonych w tym przepisie, instytucji prawnych. Gwarancja zapłaty może więc występować jako:

1. gwarancja bankowa,
2. akredytywa bankowa,
3. poręczenie banku,
4. gwarancja ubezpieczeniowa.

Co do ogólnej zasady, wynikającej z treści art. 80 ustawy Prawo bankowe z 29 sierpnia 1997 r. (Dz.U. 1997 nr 140 poz. 939, zwane dalej pr.bank.), pierwsze trzy postacie gwarancji zapłaty udzielane są przede wszystkim przez banki (należy jednak pamiętać, iż na mocy art. 5 ust. 5 pr.bank. mogą być udzielane również przez inne jednostki organizacyjne, jeżeli osobne ustawy je do tego uprawniają, np. przez spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe).

Ad 1. Gwarancja bankowa jest umową nazwaną, poprzez którą gwarant (a więc przede wszystkim bank) jednostronnie zobowiązuje się do zapłaty na rzecz osoby trzeciej (beneficjenta gwarancji) określonej sumy pieniężnej (sumy gwarancyjnej) w sytuacji, gdy jej zleceniodawca nie wywiąże się ze swojego zobowiązania. W przypadku umowy o roboty budowlane gwarancja polegać będzie na tym, że w sytuacji, gdy inwestor nie wypłaci wykonawcy wynagrodzenia, to bank dokona na jego rzecz wypłaty sumy gwarancyjnej, a dopiero potem we własnym zakresie rozliczy się z inwestorem.

Ad. 2. Akredytywa bankowa, zgodnie z art. 85 i 86 pr.bank. otwierana jest w dwóch postaciach: jako akredytywa dokumentowa lub pieniężna. Ta pierwsza polega na tym, że bank działając we własnym imieniu, ale na zlecenie klienta (inwestora w przypadku gwarancji zapłaty) zobowiązuje się pisemnie wobec osoby trzeciej (beneficjenta akredytywy, którym w naszym przypadku będzie wykonawca robót), iż dokona na jego rzecz zapłaty określonej sumy pieniężnej po spełnieniu warunków określonych w treści dokumentu akredytywy (a więc nie zapłaceniu wynagrodzenia za wykonanie robót budowlanych). W drugim natomiast przypadku, bank otwierający, a więc działając we własnym imieniu, ale na zlecenie klienta (inwestora), zobowiązuje się pisemnie wobec innego banku, że dokona zwrotu kwot wypłaconych przez ten drugi bank beneficjentowi akredytywy (a więc wykonawcy robót) lub skupi weksle trasowane ciągnione przez beneficjenta na określony bank.

Ad. 3. Umowa poręczenia uregulowana jest z kolei w k.c. Zgodnie z art. 876 k.c. poręczyciel zobowiązuje się względem wierzyciela wykonać zobowiązanie na wypadek, gdyby dłużnik zobowiązania nie wykonał. W przypadku umowy o roboty budowlane, poręczenie polegać będzie na tym, że poręczyciel (bank) zawiera z dłużnikiem (inwestorem) umowę, iż w razie gdyby nie dokonał on wypłaty wynagrodzenia wierzycielowi (wykonawcy), to on to wynagrodzenie uiści. Należy jednak pamiętać, że co do zasady umowa poręczenia jest umową, która może być zawarta przez każdy podmiot prawa. Niemniej wykonawca może żądać przedstawienia poręczenia jako gwarancji zapłaty udzielonego jedynie przez bank (lub, zgodnie z przytoczonym już przepisem 5. ust. 5 pr. bank., przez inny podmiot, który może dokonywać czynności bankowych). Podobnie jak gwarancja bankowa, również umowa poręczenia musi być zawarta na piśmie pod rygorem nieważności.

Ad. 4. Gwarancja ubezpieczeniowa jest natomiast, zgodnie z art. 3 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz.U. 2003 nr 124 poz. 1151), jednym z przejawów działalności ubezpieczeniowej. Jest to umowa nienazwana, która w swojej konstrukcji bardzo przypomina gwarancję bankową. Gwarancja ubezpieczeniowa polega bowiem na pisemnym zobowiązaniu się gwaranta (zakładu ubezpieczeń) do wypłaty sumy gwarancyjnej na rzecz jej beneficjenta (wykonawcy) w przypadku wystąpienia, określonego w umowie gwarancyjnej zdarzenia losowego. Zauważyć należy, że podobnie jak w przypadku akredytywy, również ta umowa zawarta powinna być w formie pisemnej – chociaż ustawodawca nie wprowadził rygoru nieważności w przypadku jej niedochowania. Wynika więc z tego, że w istocie gwarancja ubezpieczenia udzielona może być w każdej, również w ustnej postaci i w dalszym ciągu uznana będzie za skutecznie udzieloną.

Zgodnie z treścią art. 649¹ k.c., gwarancja zapłaty za roboty budowlane udzielana jest przez inwestora wykonawcy, na żądanie tego ostatniego, w celu zabezpieczenia terminowej zapłaty umówionego wynagrodzenia za wykonanie robót budowlanych. Płatnikiem gwarancji (gwarantem) nie jest jednak sam inwestor. Pomiędzy inwestorem a gwarantem, czyli osobą trzecią (bankiem, ubezpieczycielem) zawiązywana jest bowiem osobna umowa, wskutek której powstaje odrębny, łączący ich stosunek prawny, na mocy którego gwarant przekazuje wykonawcy sumę gwarancji. Oznacza to, że gwarancja jest w istocie zobowiązaniem gwaranta do zapłaty określonej sumy pieniężnej na rzecz jej beneficjenta, którym jest żądający jej wykonawca bądź też podwykonawca. Ponieważ celem gwarancji zapłaty jest ochrona wykonawcy przed nieuzyskaniem zapłaty wynagrodzenia za wykonane roboty budowlane, to suma gwarancji musi odpowiadać wysokości tego wynagrodzenia. Dodatkowo suma gwarancji powinna być powiększona o kwoty wynagrodzenia należne za roboty dodatkowe lub konieczne do wykonania umowy, pod warunkiem pisemnego zaakceptowania tych robót przez inwestora. Natomiast najwcześniejszym terminem, w którym gwarancja może być udzielona, jest moment zawarcia umowy. Nie zmienia to faktu, że roszczenie o udzielenie gwarancji zapłaty może być wniesione przez wykonawcę w każdym momencie trwania łączącego strony stosunku prawnego. Natomiast niedopuszczalne byłoby jej żądanie przed zawarciem umowy, bowiem wówczas nie istnieje jeszcze wierzytelność, którą gwarancja ma chronić.

Należy również pamiętać, że podmiot udzielający gwarancji (a więc najczęściej bank) nie ma obowiązku zawarcia umowy o gwarancję zapłaty. Banki często odmawiają udzielania gwarancji, zwłaszcza w przypadku złego stanu majątkowego inwestora.

Zgodnie z treścią art. 649² § 1 k.c. przepisy regulujące gwarancję zapłaty są normami bezwzględnie obowiązującymi. Artykuł ten stanowi bowiem wprost, że żadna czynność prawna nie może wyłączyć ani ograniczyć prawa wykonawcy do żądania od inwestora gwarancji zapłaty. Takie uregulowanie znaczy w istocie, że wszelkie postanowienia umowy o roboty budowlane, na mocy których jej strony chciałby wyłączyć możliwość domagania się przez wykonawcę od inwestora gwarancji zapłaty, będą nieważne z mocy samego prawa. Oznacza to, że prawo do żądania udzielenia gwarancji zapłaty przysługuje wykonawcy niezależnie od tego, czy strony uwzględnią je w treści umowy o roboty budowlane. Ponadto, co wynika bezpośrednio z art. 649² § 2 k.c., nieskuteczne będzie również odstąpienie przez inwestora od umowy o roboty budowlane w przypadku, gdy wykonawca zażąda od niego udzielenia gwarancji (może on jednak zwolnić się od tego obowiązku poprzez dokonanie całościowego zapłaty wynagrodzenia wykonawcy przed upływem terminu).

Ocena regulacji
Podstawowym celem wprowadzenia obowiązku udzielenia gwarancji zapłaty w umowach o roboty budowlane miało być wzmocnienie ochrony wykonawców przed nieotrzymaniem wynagrodzenia za wykonane roboty. W praktyce jednak wykorzystywany jest on częściej jako środek pozwalający na odstąpienie przez wykonawcę od umowy wówczas, gdy leży to w jego interesie, a nie zaistniały okoliczności pozwalające mu na rozwiązanie umowy w inny sposób. Inwestor jak wiadomo, ma obowiązek gwarancji udzielić w ciągu 45 dni od jej zażądania, którego to terminu często trudno jest dochować.

Michał Gryz
Prawnik w kancelarii „Malinowscy, Błaszak i Wspólnicy. Adwokaci
i Radcowie Prawni. Spółka
Partnerska”.

Kancelaria specjalizuje się w kompleksowej obsłudze prawnej podmiotów prowadzących działalność w branży budowlanej, w tym inwestorów, wykonawców, podwykonawców i innych podmiotów.